Felix Romuliana

U blizini Gamzigradske banje, kod Zaječara, nalazi se jedan od najznačajnijih antičkih arheoloških lokaliteta u Srbiji. To su ostaci antičke rimske carske palate Feliks Romulijane (lat. Felix Romuliana) koja je od 2007. godine deo UNESCO-ve svetske baštine. Ova palata predstavlja rezidenciju rimskog cara Gaja Valerija Maksimijana Galerija, koji je bio Dioklecijanov zet, a vladao je početkom četvrtog veka. Pred kraj svoje vladavine, kada je odlučio da se povuče u rodni kraj, nastala je Feliks Romulijana, koju je Galerije nazvao po svojoj majci Romuli.

U prvi mah, po otkriću Romulijane, mislilo se da su pronađeni ostaci rimskog vojnog logora. Na osnovu daljih istraživanja arheološkog nalazišta u Gamzigradu otkriveni su brojni detalji koji su opovrgli prvobitnu teoriju da se radi o logoru. Pronađeni su mozaici, nakit i novčići, a otkriće kamena sa natpisom "Felix Romuliana" definitivno je razrešilo misteriju ovog lokaliteta. 

Tu se nalazio grandiozni dvorski kompleks, takoreći mali grad koji su činili carska palata, mali i veliki hram, terme i druge građevine, a ceo kompleks je bio opasan bedemom od 20 odbrambenih kula. Najveća građevina u okviru ovog kompleksa je Jupiterov hram, koji je jedan od najvećih hramova u Evropi. Palata predstavlja najbolje očuvan primer posebne kategorije rimske dvorske arhitekture ali se pretpostavlja da nikada nije dovršena. U Romulijani je postojao i sistem podnog grejanja, akvadukt i dva bunara koji su sačuvani. 

Objekti u okviru ovog kompleksa bili su ukrašeni freskama, mozaicima sa različitim motivima i ukrasima od velikog istorijskog i umetničkog značaja. Među brojnim mozaicima koji su pronađeni na ovom lokalitetu, neki su pokriveni peskom da bi se sačuvali od propadanja, a najvredniji se čuvaju u zaječarskom muzeju. Podni mozaici Felix Romuliane svrstavaju se među najbolja ostvarenja kasnoantičkog perioda u Evropi. Jedan od najpoznatijih motiva sa mozaika poda palate u Gamzigradu je toliko geometrijski precizno izveden da se do najsitnijeg detalja može generisati pomoću odgovarajućeg računarskog algoritma. 

Na osnovu iskopina na lokalitetu Magura, u blizini Feliks Romulijane, utvrđeno je da su tu sahranjeni Galerije i njegova majka. Na ovom lokalitetu su otkrivene dve bogato ukrašene zidane grobnice i dve humke sa lomačama na kojima je izvršeno njihovo spaljivanje i apoteoza. 

Severno od bedema Feliks Romulijane pronađeni su brojni predmeti, koji su pripadali prvim stanovnicima Gamzigrada, kao što su delovi grnčarije iz poznog bronzanog doba, bronzani nakit iz starijeg gvozdenog doba i kamene sekire iz trećeg milenijuma pre nove ere. Ipak, veliki deo ovog lokaliteta još nije otkriven, a ko zna kakve sve tajne krije Gamzigrad.